Małga, Ulesie, Dębowiec Duży, Dębowiec Mały, Piec (Niedźwiedź), Kanwezy (Chwalibogi), Sadek, Retkowo, Puchałowo i szereg mniejszych osad. Te wszystkie miejscowości zostały wysiedlone i zniszczone przy tworzeniu poligonu wojskowego w Muszakach na początku lat 50. dwudziestego wieku. W 1939 roku liczyły one łącznie 556 domów i 2299 mieszkańców.
Piec (Niedźwiedź)
Wieś ta powstała 25 czerwca 1403 roku i była ściśle związana z Małgą. Dlatego też przed 1945 rokiem nazywała się Małdzki Piec. Druga nazwa Pieca to Niedźwiedź. Małga dała nazwę jeszcze kilku innym okolicznym osiedlom. Powstały w pobliżu Małgi na Omulwi młyn wraz z osiedlem otrzymał nazwę Małdzki Młyn, jego druga nazwa to Przeganisko. Osiedle założone pomiędzy Małgą, Kotem a Wałami w XIX wieku wskutek separacji gruntów Małgi nazwano Mała Małga. Nie miało ono drugiej nazwy, ale… W przypadku owych „satelitów” Małgi sytuacja była tym ciekawsza, że wieś ta posiadała drugą nazwę – Ruda, w związku z czym „satelity” posiadały kolejne nazwy, także używane przez miejscową ludność, odpowiednio jeszcze: Rudzki Piec, Rudzki Młyn i Mała Ruda.
W Piecu istniały smolarnie i węglarnie. Spis urzędowy z 1659 roku wylicza w tej wsi 12 chłopów chełmińskich i jednego mistrza hutniczego. W 1782 roku Piec liczył 26 chałup. W tymże roku wsi nadano 28 łanów, 28 mórg i 136 prętów chełmińskich ziemi. W Prästationtabelle z 1796 roku na temat Pieca znajduje się następująca notatka: Obciążenia złych ziem są bardzo dotkliwe i nie odpowiadają ich mizernym warunkom.
Dębowiec Duży
i Mały
Dębowiec został założony w 1617 roku jako wieś szkatułowa. 9 wolnych chłopów otrzymało wtedy 12 łanów chełmińskich. Spis katastralny z 1717 roku podaje, że w Dębowcu na 12 łanach było osadzonych 15 asekurantów. Jeśli owe 12 łanów to łany nadane w 1617 roku, to przez pewien czas musiały one pozostawać „puste”, co oznacza, że wieś była wyludniona. Czy tak rzeczywiście było, prawdopodobnie nie da się już stwierdzić. Spis z 1822 roku wymienia w Dębowcu 9 chłopów szkatułowych, między innymi sołtysa Karla Rostecka. W dokumencie z 1838 roku jest mowa o dwunastu chłopach chełmińskich, spośród których największym posiadaczem był Jakob Bembennek. W Wigilię Bożego Narodzenia 1860 roku prawie cała wieś spłonęła. Podczas I wojny światowej Dębowiec spłonął w 50 procentach.
W wyniku separacji gruntów Dębowca Dużego, około 1850 roku, nad Omulwią, 2-3 km na północny zachód od Dębowca Dużego, powstał Dębowiec Mały. Ta mała wieś nie tworzyła samodzielnego sołectwa i była ściśle związana z Dębowcem Dużym. Według danych z 1885 roku Dębowiec Mały liczył 11 chałup i 63 mieszkańców.
Kanwezy
(Chwalibogi)
Pierwsza informacja o Kanwezach pochodzi z 22 października 1766 roku. Wieś powstała na terenie wydzielonym przez Lasy Napiwodzkie. Przywilej założycielski wystawiono 3 października 1767 roku, a 24 października tegoż roku potwierdził go król pruski. 23 chłopów otrzymało wtedy 35 łanów i 15 mórg chełmińskich ziemi. Owi chłopi pochodzili z Małgi, Przeździęka Wielkiego, Przeździęka Małego, Nowego Dworu, Małszewa i innych miejscowości. W ciągu 5 lat od nadania gruntów każdy z nich miał obowiązek wybudować na swojej ziemi dom, oborę i stodołę. Drewno na ten cel miały zapewnić lasy państwowe. Ponadto mieszkańcy Kanwez otrzymali pozwolenie wypasania swojego bydła w królewskiej puszczy za opłatą 3 groszy od każdej sztuki. Jednak rozbudowa wsi nie szła najlepiej, co spowodowane było złą sytuacją gospodarczą. W 1783 roku chłopów z Kanwez określono jako bardzo ubogich. Areał wsi powiększono w latach 1784 – 1785 o tereny uzyskane wskutek separacji Lasów Napiwodzkich i Korpelskich, między innymi o obszary nazywane „Dzianna Lippa” i „Kotza parowa”. W okresie późniejszym na rozwój wsi wpłynęła melioracja. W dniu 10 maja 1869 roku powstał Związek Melioracji Zachodniego Obszaru Omulwi, który obejmował tereny między Mątwicami i Przeździękiem Wielkim, w tym Kanwezy. Na wyniki jego prac przyszło jednak czekać dziesięciolecia. Wyraźna poprawa nastąpiła dopiero po 1926 roku, gdy podjęto współpracę w zakresie melioracji z polskimi starostwami w Ostrołęce i Przasnyszu. Zagadką pozostaje pochodzenie drugiej nazwy Kanwez – Chwalibogi.
Sadek
Sadek został założony jako wieś szkatułowa 1 kwietnia 1705 roku. Nazwa wsi pochodzi od jej licznych sadów. W 1710 roku Sadek miał 22 chłopów szkatułowych. Wieś bardzo ucierpiała wskutek pojawienia się oddziałów napoleońskich, począwszy od wojny lat 1806/1807. Żołnierze niemal co noc urządzali huczne zabawy. W wyniku jednej z nich, w 1810 roku, wybuchł w Sadku pożar. Z powodu gęstej zabudowy oraz słomianych dachów zebrał straszliwe żniwo. Uratowało się niewiele zabudowań. Żołnierze zniszczyli także znakomite sady owocowe Sadka. Wieś ta nie miała szczęścia do ognia. Przed II wojną światową w Sadku rozebrano starą szkołę, aby na jej miejscu wybudować nową. Znajdowała się przy głównej ulicy wsi, przy wylocie w kierunku Kanwez. Wybudowano ją w pierwszej połowie XIX wieku. W trakcie rozbiórki znaleziono książkę z adnotacjami z 1840 roku dokonanymi przez ówczesnego nauczyciela, Sawitzkiego. Wynikało z nich, że Sawitzki musiał na 8 tygodni zawiesić lekcje, gdyż szkoła i wiele domów było w tym czasie spalonych.
Retkowo
Retkowo powstało jako wieś szkatułowa 17 lutego 1710 roku. Siedmiu chłopów szkatułowych zostało wówczas osadzonych na 5 łanach „terenów puszczańskich” (Wildnisland) przez królewskiego zarządcę puszcz Georga Neumanna. Pierwszym sołtysem wsi był Simon Böttcher. Od każdego łanu mieszkańcy wsi musieli odprowadzać do szkatuły książęcej 10 grzywien czynszu i trzy grzywny opłaty nazywanej „Schutzgeld”. W 1780 roku wymieniono tutaj podleśnictwo z podleśniczym o nazwisku Pukrop. W 1834 roku na 9 łanach, 7 morgach i 150 prętach chełmińskich oraz na 26 łanach, 21 morgach i 43 prętach oleckich gospodarzyło 12 chłopów szkatułowych. Sołtysem był wówczas Gottlieb Wiertelewski. Wskutek podziałów liczba gospodarzy do 1838 roku zwiększyła się do 24.
Puchałowo
Puchałowo zostało założone jako wieś szkatułowa. W przywileju z 14 stycznia 1707 roku wystawionym dla Thomasa Napierskiego i Christopha Ponatzkiego teren wsi określono jako „pustą ziemię szkatułową, nazywaną Puchalowa”. W 1756 roku na 11 łanach gospodarzyło tutaj 14 chłopów.
Do rozwoju wsi bardzo przyczyniła się budowa linii kolejowej Nidzica – Wielbark – Szczytno. Otwarto ją 1 lipca 1900 roku. Oto Puchałowo stało się stacją kolejową. Linia przebiegała na południe od wsi, tam też znajdował się budynek dworca.
Puchałowo było siedzibą okręgu duszpasterskiego, wchodzącego w skład parafii Muszaki. Należały do niego Puchałowo, Róg, Wichrowiec, Sadek, Ruskowo i Zachy. Okręg założono w 1901 roku. Urzędował w nim duchowny pomocniczy, będący jednocześnie wikarym w Muszakach. W Puchałowie nigdy nie utworzono samodzielnej parafii. Pobudowano tutaj jedynie tzw. kościół zastępczy.
Sławomir Ambroziak/Fot. Łukasz Łogmin