Szczycieński dodatek ekologiczny współfinansowany przez WFOŚiGW w Olsztynie.
Kolejny artykuł z cyklu Natura 2000 poświęcimy opisowi przedmiotu ochrony sieci ekologicznej, czyli przyjrzymy się naturowym siedliskom ujętym w Dyrektywie.
SIEDLISKA PRZYRODNICZE O ZNACZENIU EUROPEJSKIM
Kolejny artykuł z cyklu Natura 2000 poświęcimy opisowi przedmiotu ochrony sieci ekologicznej, czyli przyjrzymy się naturowym siedliskom ujętym w Dyrektywie.
Identyfikacja i wybór terenów, które mają znaczenie w skali europejskiej, to bardzo trudne, wymagające dużego obiektywizmu zadanie. Polska przyroda odznacza się ogromnym zróżnicowaniem gatunkowym i naturalnym charakterem swoich zasobów. Nic dziwnego, że prace nad ostateczną wersją listy siedlisk przeciągają się i mamy znaczne opóźnienia w procesie wdrażania Natury 2000.
„Naturowe” ekosystemy
PRZEDMIOT OCHRONY
Przedmiotami ochrony w programie Natura 2000 są wybrane, uznane za „ważne dla całej Europy i zagrożone w skali Europy” gatunki roślin i zwierząt, a także wybrane typy ekosystemów, zwanych we wspólnym języku europejskiej ochrony przyrody „typami siedlisk przyrodniczych”.
SIEDLISKA - CHARAKTERYSTYKA
Siedlisko to nowe pojęcie w ochronie przyrody. Zgodnie z Dyrektywą „habitatową” oznacza ono obszar lądowy lub wodny, naturalny lub półnaturalny, wyodrębniony na podstawie cech geograficznych, nieożywionych i ożywionych środowiska. Załącznik nr I Dyrektywy unijnej stanowi spis 198 typów siedlisk, wśród których 61 nadano rangę priorytetowych, wymagających wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (SOO), ze względu na ich rzadkość lub (i) zagrożenie. Każdy rodzaj wybranego siedliska otrzymał czteroznakowy kod, np. 91T0 oznacza Śródlądowy bór chrobotkowy. Do roku 2006 w krajach „dwudziestki piątki” wyznaczono 20789 Specjalnych Obszarów Chronionych (siedlisk) uznanych jako Obszary Specjalnego Znaczenia dla Wspólnoty na powierzchni 559082 ha. Dla przypomnienia, Polska przedstawiła w pierwszej wersji propozycję ochrony 184 obszarów o powierzchni 1 135 327 ha, co stanowi ok. 3,7% powierzchni kraju. Ogólnie obszary objęte Naturą 2000 w Polsce można pogrupować na tereny: leśne, łąki i torfowiska, obszary związane z wodą – jeziora, obszary nadmorskie, nadrzeczne oraz wydmy i skały.
LEŚNE OBSZARY CHRONIONE
Lasy zajmują 36% terytorium Unii Europejskiej. Około 70% leśnej powierzchni UE koncentruje się w czterech krajach: Szwecji, Finlandii, Francji i Niemczech. W Polsce stanowią one 29% powierzchni kraju, a gdyby nie działalność człowieka, mogłyby one porastać nasz kraj niemal w 90 %.
Dwadzieścia sześć procent występujących u nas rodzajów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej stanowią lasy. Wyróżniono 13 różnych rodzajów siedlisk leśnych. Można tu wymienić m.in.: buczyny (lasy z dużym udziałem buka), grądy (lasy bogate w dęby, graby, świerki), brzeziny (lasy brzozowe), bory (lasy iglaste), łęgi (lasy z przewagą olszy, jesionu). Lasy to jedne z najbogatszych ekosystemów lądowych ze względu na bioróżnorodność. Oprócz tego, że stanowią same w sobie ogromną wartość przyrodniczą i pozaprzyrodniczą, to mają one dodatkowo duże znaczenie dla ochrony wielu nieleśnych rodzajów siedlisk, takich jak: łąki śródleśne, różnego typu torfowiska czy zbiorniki wodne. Z lasami związane jest ponadto występowanie wielu gatunków zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Co więcej, około 30 gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej preferuje siedlisko leśne.
SIEDLISKA ŁĄKOWE
Siedliska łąkowe należą do tzw. siedlisk półnaturalnych, czyli aby je zachować, niezbędna jest pomoc człowieka. Łąki to przebogate skupiska wielu rzadkich, mających specyficzne wymagania siedliskowe gatunków. Zanikają one głównie wskutek intensyfikacji rolnictwa lub przeciwnie, z powodu ich odłogowania, porzucania i uruchamiania procesu zarastania. Zachowanie walorów wymaga więc utrzymania dotychczasowych metod gospodarowania.
Siedliska półnaturalne, wymienione w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej to przede wszystkim siedliska nieleśne: różne rodzaje łąk, murawy kserotermiczne (murawy ciepłolubne), murawy bliźniaczkowe (dominuje tu psia trawka), solniska (słone bagna lub suche złoża soli), pewne typy zbiorowisk bagiennych.
TORFOWISKA
Torfowiska należą do obszarów naturalnych i zajmują pozycję na pograniczu siedlisk lądowych i wodnych. Wyróżnikiem torfowisk jest specyfika biocenoz, które tu występują – nietypowe kombinacje gatunków charakterystycznych tylko dla tych siedlisk i stałe, silne uwilgotnienie terenu. Podstawowym sposobem na utrzymanie torfowisk jest nieingerowanie w procesy i stan przyrodniczy na nich występujący.
OBSZARY WODNE
Różnorodność siedlisk związanych ze środowiskiem wodnym jest w Polsce ogromna. Występuje u nas szerokie spektrum terenów nadmorskich, różnego typu jeziora, obszary położone nad rzekami i inne zbiorniki wodne. Tereny nadmorskie różnicują się np. na obszary: wydmowe, klify, solniska, laguny. Wśród słodkowodnych zbiorników wodnych występujących na terenie naszego kraju odnajdujemy: oligo-, mezo- i eutroficzne jeziora, doliny rzek, starorzecza, źródliska. Każde z tych siedlisk odznacza się pewną specyfiką, jeśli chodzi o istniejące tam warunki przyrodnicze i wymagają one odmiennych metod ochrony.
SKAŁY
Chociaż utwory skalne to dość odległy temat, jeśli chodzi o nasze okolice, nie uszły one i ich walory przyrodnicze uwadze naukowców. Na terenie Polski możemy odnaleźć dyrektywowe: piargi, gołoborza, ściany, urwiska skalne i jaskinie nieudostępnione do zwiedzania.
WRZOSOWISKA
Warunki środowiskowe sprzyjające występowaniu tych ekosystemów to ubogie, kwaśne gleby z niskim poziomem wód gruntowych. Wrzosowiska mogą mieć naturalny charakter lub półnaturalny np. na rozległych terenach poligonów wojskowych.
Roślinność wrzosowisk stabilizowana jest w dużej mierze w wyniku działalności człowieka - wypas bydła, koszenia.
PODSUMOWANIE
Podsumowując tę krótką charakterystykę cennych obszarów objętych Dyrektywą unijną w Polsce, należałoby jeszcze dodać, że na terenie naszego kraju jest oprócz tego wiele innych walorów przyrodniczych wartych uwagi i zachowania dla przyszłych pokoleń. Unia Europejska wybrała gatunki i siedliska, ważne dla całej zjednoczonej Europy, ale jeśli chodzi o siedliska, to nie są to - w wielu przypadkach - obszary najbardziej cenne.
Anna Boruszewska